Herody

Herody to dramatyczne widowisko ludowe o królu Herodzie odgrywane przez wędrujący orszak kolędniczy. Przedstawienia Herodów odbywały się od drugiego dnia świąt (26 XII) do Święta Trzech Króli (6 I) w domach poszczególnych gospodarzy. Najpierw przybywali wysłannicy, którzy informowali gospodarzy o chęci wystawienia Herodów. Po zakończonym przedstawieniu gospodarze byli zobligowani podarować aktorom pieniądze, ciasto, niekiedy także kiełbasę…. wszyscy wiedzieli bowiem, że przygotowanie Herodów wymaga wiele wysiłku, pracy i czasu.

W widowisku Herody działania oparte są o scenariusz, który ściśle realizują występujący aktorzy – odpowiednio ubrani i wyposażeni w rekwizyty. Istnieje też wyraźny podział na wykonawców i odbiorców (w folklorze często wykonawcy i odbiorcy to te same osoby – vide przyśpiewki). Aktorzy poruszają się po scenie, która jest odpowiednio przybrana – mamy tu także także element mniej lub bardziej rozbudowanej scenografii. Muzyka w Herodach ma mniejsze znaczenie niźli kwestie mówione, jednakże bez muzyki Herody się raczej nie odbywają.

Grupa kolędnicza Herody z Międzybrodzia Żywieckiego.  Źródło: GOKiS Czernichów.

Widowisko Herodów sięga czasów średniowiecznych misteriów religijnych. Najpierw wystawiane w kościołach, później przez żaków w szkołach, ostatecznie zwyczaj wystawiania Herodów przeniknął także do kultury tradycyjnej. Na wieś Herody trafiły z kultury miejskiej.

Treść Herodów opiera się na Ewangelii Św. Mateusza, w której mowa jest o królu Herodzie i urządzonej przez niego rzezi niewiniątek. Jednak w wersjach wiejskich wątki biblijne mieszają się z elementami folkloru polskiego. Widowisko opiera się na następującym schemacie:

• przedstawienie Heroda (dokonane przez adiutanta, marszałka lub kogoś z jego świty), następnie wnoszone jest krzesło, na którym zasiądzie król.
• autoprezentacja Heroda:

jam jest świata król, tysiunc rzek, tysiunc pół

• przybywają Trzej Królowie i przynoszą wiadomość o narodzinach Chrystusa
• przesłuchanie Żyda o miejscu narodzenia Mesjasza, np.:

Co Heród dowiedzieć,

to ja być powiedzieć.

Ni pryndko, nie pryndko,

przez sztyry tysiunce laty

od założenia światy

przyjdzie nowy Mesyjasz znany,

ten będzie król nad króly

i pan nad pany,

a twoje berłó, korony

Bydzie pod moimi nogami

• Herod wydaje rozkaz zamordowania wszystkich niemowląt płci męskiej, lecz Anioł nakłaniania go do zmiany decyzji. Ponieważ król jest nieugięty w swym postanowieniu, Anioł zapowiada śmierć Heroda
• pojawia się śmierć wraz z diabłem; następuje nieudana próba wykupienia się Heroda od śmierci, i w końcu Herod umiera (ubrana na biało śmierć ścina mu kosą głowę), a diabeł zabiera jego duszę do piekła:

mój Herodku, za twe zbytki chodź do piekła, boś ty brzydki

Zespół kolędniczy Herody z Bialych-Misztali, Źródło: GOKiS w Bogutach-Piankach.

Wśród aktorów biorących udział w Herodach odnajdujemy: Heroda, Herodiadę (żonę króla), świtę królewską, która tworzą: marszałek, adiutant, żołnierze (np. w mundurach z polskimi dystynkcjami), dziad-pielgrzym, Żyd, anioł, diabeł, śmierć, grabarz. Czasem pojawiały się także postacie z innych grup kolędniczych, m.in. turoń czy chłopiec z gwiazdą.

Nazwa Herody określała też grupy chodzące z przedstawieniem-dramatem, ale występują także określenia lokalne, np. w Zagłębiu Dąbrowskim funkcjonowała nazwa kolędziarze. Grupa składała się nawet z kilkunastu osób, a kolędziarzom zawsze towarzyszył muzykant – harmonista bądź skrzypek.

Zespół kolędniczy Herody z Bialych-Misztali, Źródło: GOKiS w Bogutach-Piankach.

Obecnie w wielu miejscach odbywają się konkursy bądź przeglądy Herodów i zwyczaj odgrywania Herodów przybrał w dużej mierze postać wyłącznie sceniczną, odgrywaną częściej w lokalnych ośrodkach kultury, niż w domach prywatnych gospodarzy. Jednak gdzieniegdzie jeszcze tradycyjne Herody są jeszcze spotykane.

Zobacz inscenizację Herodów z Podegrodzia: