Wszyscy Święci

Patronką muzyków – chórzystów, lutników, organistów czy zespołów wokalno-muzycznych jest Święta Cecylia. Dzień pamięci o tej świętej przypada na 22 listopada. Święci często pojawiają się w folklorze, zapraszam na poświęconą im opowieść.

Święci w trakcie roku obrzędowego

Dni, w których czcimy poszczególnych świętych związane są z rokiem liturgicznym kościoła katolickiego, wyznaczają równocześnie konkretne zwyczaje i obrzędy. Najbardziej jaskrawym przykładem jest wigilia Św. Jana – czyli tzw. noc świętojańska, podczas której puszcza się wianki. W krakowskim mówiło się, że jest to „noc czarów, nadziemskich potęg, uczty czarownic i wybadywania przyszłości” (O. Kolberg, DWOK, T. 5, s. 308). Więcej o nocy świętojańskiej, zwanej także sobótką bądź kupalnocką pisałam w poprzednim wpisie. Dowiadywanie się o swojej przyszłości za pomocą wróżb odbywa się także w dzień, któremu patronuje inny święty – Andrzej. Wtedy przypada noc „wróżb dziewiczych”. Można na przykład, jak to robiono w krakowskim, włożyć pod poduszkę kartki z zapisanymi nań imionami ulubionych kawalerów. Rano, po przebudzeniu, należy wyciągnąć jedną z kartek. Ten, którego imię widnieje na zwitku papieru – ma być przyszłym mężem.

Gdy przeminie już dzień św. Jana (24. czerwca) i Św. Andrzeja (29 . listopada), kolejno w roku kalendarzowym pojawia się Św. Mikołaj (6. grudnia), a wraz z nim tzw. Mikołajki. W okolicach Krzeszowic w dzień świętego Mikołaja należy komuś podłożyć pod poduszkę – np. dzieciom jabłka lub pierniki, zaznaczając przy tym, że dary te przynosi Św. Mikołaj, który przyszedł z nieba po drabinie (i wrócił tą samą drogą). Gdzieniegdzie zwyczaj ten nazywa się podkładzinami. Warto pamiętać, że tym, którzy nie byli zbyt grzeczni Mikołaj nie przynosi prezentów….

„niepilnym i krnąbnym daje na upomnienie złoconą rószczkę” – pisał Kolberg

(O. Kolberg, DWOK, T. 5, s. 313).

Cofnijmy się jednak na początek roku, który zwyczajowo związany był ze świętymi Fabianem, Sebastianem, Błażejem, Agatą, Apolonią i Grzegorzem.

20. stycznia w dzień Św. Fabiana i Św. Sebastiana tradycyjnie obserwowało się powietrze. Jeżeli tego dnia padał deszcz, znaczyło to, że cała zima będzie wilgotna, jeżeli natomiast był mróz wróżyło to ciężką, mroźną zimę. W dzień św. Błażeja, 3. Lutego, w radomskim wierzono, że robota rozpoczęta tego dnia, zostanie w przyszłości pomyślnie ukończona, natomiast w sieradzkim na Św. Błażeja święciło się jabłka, które dawało się cierpiącym na ból gardła. Tego samego dnia na Kaszubach, gdzie, podobnie jak w sieradzkim Św. Błażej jest patronem od chorób gardła, lud modlił się do świętego, a nieraz także święcono gromnicę, którą później, po przybyciu do domu znaczyło się na suficie izby krzyż (zob. Stelmachowska, Rok Obrzędowy na Pomorzu, 1933: 93). Z kolei 5 lutego, w dzień Św. Agaty na Mazowszu święciło się sól i chleb. Gdy pojawiał się pożar wrzucano je do ognia, by ten nie zajął sąsiednich budynków. Szczególną czcią Św. Agatę darzą rybacy. Oni także święcą tego dnia sól, chleb, które w tym celu zanoszą w garnkach i wiadrach do kościoła. Tutaj jednak, mają one chronić nie przed pożarem, a przed powodzią: „jeżeli zdarzy się, że podczas huraganu fale zaleją część wioski, lub fala narzuci bryły lodu – wychodzi ludność z poświęconymi solą, chlebem, i wodą, rzuca odrobinę chleba i szczyptę soli oraz wylewa nieco poświęconej wody i w niedługim czasie klęska ustępuje” – zanotowała Bożena Stelmachowska (Rok Obrzędowy na Pomorzu, 1933: 94).

Od Agaty uschną na płocie szaty (przysłowie z powiatu działdowskiego).

W wigilię dnia św. Apolonii, przypadającego na 9 lutego, mieszkańcy Mazowsza pościli, by święta uchowała ich od bólu zębów. Co ciekawe, na Kaszubach znana jest historia pewnego rybaka, który w trakcie nabożeństwa w dzień Św. Apolonii modlił się o uśmierzenie bólu zębów. W trakcie nabożeństwa chore zęby….wypadły bez bólu. Z kolei w dzień św. Grzegorza, przypadającym, na 12 marca chodzono po tzw. gregórkach.

Dla rybaków dzień św. Grzegorza był szczególnie ważny, bowiem tego dnia tradycyjnie rozpoczynano połów łososia, czego echa odnajdujemy w powiedzeniu z Jastarni:

Na świętego Grzegorza

Bież rybaku do morza.

Barbara to nie tylko Barbórka

Niektórzy święci pełnią w kulturze wiele funkcji. Powszechnie wiadomo, że dzień 4. Grudnia to święto górników, którym patronuje Św. Barbara. W kulturze ludowej Barbara jednak jest przede wszystką patronką dobrej śmierci.

Barbaro święta! perło Jezusowa,
Ścieszko grzesznikom do nieba gotowa,

Wierna przy śmierci patronko smutnemu,
 Konającemu x2

Źródło czystości, obmyta na wieki,
Nie wypuszczaj nas z twej świętej opieki,

Ty mnie przygotuj na drogę wieczności,
 W świątobliwości. x2

– śpiewał Franciszek Kotusiewicz, nagr. Ze Zbiorów Instytutu Muzykologii KUL i Zbiorów Fonograficznych IS PAN, sygn. nagrania IMuzKUL_T0001B.04. Nagrano w 1970 r. w  Kraśnicy.

Pieśni pogrzebowe często wspominają też innego świętego – Świętego Józefa.

Szczęśliwy kto sobie Patrona
Józefa ma za Opiekuna;
Niechaj się niczego nie boi,
Gdy święty Józef przy nim stoi,
 Nie zginie.

Idźcie precz marności światowe,
Wyście  mnie do zguby gotowe;
Już ja mam obrońcę świętego,
Józefa Opiekuna mego,
 Przy sobie.

– śpiewała Karolina Gerlach, nagr. Ze Zbiorów Instytutu Muzykologii KUL i Zbiorów Fonograficznych IS PAN, sygn. nagr. IMuzKUL_T0004B.07. Nagrano w 1970 r. w Jasienicy Rosielnej pow. Brzozów, diec. Przemyśl.

Święty Józef, którego dzień przypada 19 marca jest także ważny na Pomorzu, bowiem tego dnia rozpoczynała się orka, względnie siew. W Jastarni tego dnia modlono się do Józefa o odnalezienie zgubionych przedmiotów. Pewna kobieta modliła się o zwrot skradzionych jej rzeczy, gdy ten nie nastąpił, wyniosła obraz św. Józefa na deszcz, mówiąc: „Ty możesz mi dopomóc, ale nie chcesz, niech cię deszcz rozklapie” (zob. Stelmachowska, Rok Obrzędowy na Pomorzu, 1933: 116). Podobno to…poskutkowało i właścicielka odzyskała skradzione precjoza!

Święty Walenty

Popularne święto zakochanych – Walentynki – obchodzone jest w dzień św. Waletnego. Nie każdy wie jednak, że w tradycji polskiej ten święty wcale nie był patronem zakochanych, lecz patronem od wielu różnych chorób, w szczególności epilepsji i cholery. Np. w pomorskim Kiełpinie istniał niegdyś zwyczaj, ze w dzień św. Walentego chory na epilepsję ofiarowywał św. Walentemu święcę swojej wysokości.

 Tego dnia można też przewidzieć pogodę.

Święty Walenty, gdy odmrozi pięty –

Na wyżywienie wysprzedawaj sprzęty

Walek załamał pod lodem balek

Na św. Walka pęknie pod lodem balka

Walenty – zimno w pięty

W niektórych miastach, np. w Pucku czy Gdańsku na Św. Walentego odbywały się odpusty.

Pogodę wróżono też na św. Macieja (24. lutego), np. Na św. Macieja mróz – to jeszcze 40 nocy mróz albo Św. Maciej zimę traci, albo ją naprawi.

Pieśni o świętych

Folklor pełen jest pieśni o poszczególnych świętych. Do św. Antoniego (którego dzień obchodzony jest 13 czerwca), śpiewano na przykład:

Tryumfuj, niebo, z gościa tak zacnego,

Że w poczet świętych liczysz Antoniego.

Po wszystkim świecie niech słynie nowina,.

Iż grzesznym dana pociecha jedyna.

Piastunie wdzięczny Jezusa miłego,

Śliczny kwiateczku ogrodu rajskiego,

Po wszystkie wieki ji w najdalsze strony

Antoni święty, bądź błogosławiony

(Zob. Polska Pieśń i Muzyka Ludowa, Lubelske, cz. III, s. 459).

Do Św. Izydora, który był rolnikiem tak zwracano się w pieśni:

Oraczu sławny, święty Izydorze,

Prac Bogu miły przykładzie i wzorze.

Wielkimi cudy, wielkimi cudy na ziemi sławiony,

Bądź pozdrowiony.

(Zob. Polska Pieśń i Muzyka Ludowa, Lubelske, cz. III, s. 460).

O Świętym Rochu, który miał dar uzdrawiania, lud tak śpiewał:

Kochany Rochu, jesteś w Bogu świanty,

Który zastychmiast jest do nieba wzięty.

Uproś nam zdrowia u miłego Pana,

Boga naszego, Boga naszego

(Zob. Polska Pieśń i Muzyka Ludowa, Lubelske, cz. III, s. 465).

Do świętej Filomeny, patronki konania, tak śpiewano w lubelskim:

Cudo zacne i wspaniałe w ucho zabrzmiało,

Aby nasze oziębiałe serce zagrzało.

Już po wszystkich krajach słynie

Sława świętej Filomenie,

Módl się za nami

(Zob. Polska Pieśń i Muzyka Ludowa, Lubelske, cz. III, s. 471).

Wszyscy święci

Poszczególni święci są w kulturze ludowej patronami od konkretnych rzeczy – chronią od chorób, powodzi, ognia, pomagają w bólu zębów, a w dzień kiedy obchodzi się ich święto można nieraz przepowiedzieć pogodę. Nie sposób opowiedzieć o wszystkich z nich. Z pewnością poszczególni święci będą się jeszcze pojawiali na łamach tego bloga.