W sierpniu urodził się i zmarł ksiądz Władysław Skierkowski – postać związana z folklorem kurpiowskim. Wspominając jego osobę pomówmy o tym, co słychać na Kurpiach. Jaki jest tutejszy tradycyjny folklor.

Kurpie to północno-wschodnia część Mazowsza, region niezwykle ciekawy. Odmiennie niż w innych częściach Mazowsza dawniej rolnictwo nie było tu podstawą utrzymania, wielu Kurpiów trudniło się bartnictwem, rybołówstwem, smolarstwem, węglarstwem, a niektórzy także wydobywali bursztyn na mokrych łąkach.  Rozległe łąki i lasy tworzą obszar Puszczy, której mieszkańcy wsławili się podczas walk polsko-szwedzkich.

Wycinanka kurpiowska z Kadzidła, Nowogród : Wydawnictwa Oddziału Kurpiowskiego P. T-wa Krajoznawczego, [1933] ([miejsce nieznane : drukarz nieznany]). Źródło: Polona.

Puszcza kurpiowska w pieśni czyli muzykalny ksiądz

Ksiądz Władysław Skierkowski urodził się 12 sierpnia 1886 roku we wsi Głużek koło Mławy, zmarł w obozie koncentracyjnym Soldau w Działdowie 20 sierpnia 1941 roku.

Ks. Wł. Skierkowski, Puszcza Kurpiowska w Pieśni, Płock : Wydawnictwo Tow. Naukowego Płockiego, 1934 (Płock : B-cia Detrychowie), źródło: Polona

Od dzieciństwa był muzykalny i zafascynowany grą wiejskich muzykantów. Jako wikary pracował w Myszyńcu i tam od razu zafascynowały go kurpiowskie śpiewy:

Radość moja granic nie miała, kiedy usłyszałem smutną, jak tylko może być smutna ta Puszcza Kurpiowska i rozciągłą, jak ciemne bory i lasy, a tak miłą i swojską i tak dziwnie ujmującą za serce melodię pieśni Leć głosie po rosie. Słów nie słyszałem. Dźwięczały mi jedynie w uszach: melodja i przyśpiewka ola lola…Kurpik się oddalał, głos kurpianeczek cichł coraz bardziej i bardziej, aż wreszcie znikł w ciemniach lasu, a ja wsłuchany, chwytałem dźwięki oddalającej się melodii i pomyślałem sobie: Mój Boże! jakżeż Ci wdzięczny jestem, żeś mi przeznaczył placówkę w tak ciekawej okolicy

Wł. Skierkowski, Puszcza Kurpiowska w Pieśni, 1928, s. 9.

Zafascynowanie przerodziło się w hobby. W wolnych chwilach ksiądz zbierał, notował pieśni, a także notował przysłowia i opisywał obrzędy. W międzyczasie nauczył się mówić kurpiowską gwarą. W późniejszych latach ksiądz przenoszony był na inne placówki, ale w wakacje wracał na Kurpie. W 1928 roku wydał drukiem pierwszy tom swoich zbiorów „Puszcza Kurpiowska w pieśni”, który, mimo pewnych kontrowersji związanych ze sposobem zapisywania przez Skierkowskiego pieśni kurpiowskich w nutach, jest źródłem z którego do dziś się korzysta.

Inspirujący folklor

Nie tylko księdza Skierkowskiego zafascynowały pieśni i melodie kurpiowskie. Dość wspomnieć Karola Szymanowskiego, który wykorzystywał i twórczo przerabiał materiał zebrany przez wikarego z Myszyńca. Efektem tego są między innymi pieśni kurpiowskie Szymanowskiego.

Także inni kompozytorzy sięgali po folklor Kurpsiowów. Tadeusz Baird napisał Małą suitę kurpiowską na orkiestrę smyczkową, a Tadeusz Maklakiewicz Suitę Kurpiowską na sopran solo, chór mieszany a capella.

Śpiew leśny

Co tak bardzo fascynowało zbieraczy pieśni (bo przecież nie tylko Skierkowski, ale także Adam Chętnik dokumentował tutejszy folklor) i kompozytorów w muzyce kurpiowskiej? Charakterystycznymi pieśniami kurpiowskimi są tzw. pieśni leśne; śpiew leśny, borowy. Spośród innych mazowieckich pieśni wyróżnia je też  tonalność (gros melodii jest pentatonicznych, a także wiele melodii o małym ambitusie) oraz dość często występujące metrum na 5 (mało popularne gdzie indziej w kraju), sporo jest w śpiewie ornamentyki. Archaiczną cechą muzyki kurpiowskiej jest też apokopa – termin wprowadzony przez etnomuzykologa Jana Stęszewskiego. Apokopa polega na zerwaniu, ściszeniu lub niedomówieniu ostatniej sylaby wyrazu. Często w pieśniach kurpiowskich zdarzał się także szeptany przedtakt – charakterystyczny między innymi dla słynnego śpiewaka Stanisława Brzozowego. Ten pochodzący z Krobi śpiewak (1901-1983) był z zawodu rolnikiem i myśliwym, ale jego żywiołem była pieśń:

Ja na co spojrzał, to zaraz pieśniu ukłodoł, w kóniem jechał, zaraz z konium ukłodoł piosenecke; pasłem krowe, z krowó ukłodoł piosenecke

Piotr Dahlig Stanisław Brzozowy (1901-1983) jako klasyk wśród śpiewaków ludowych, w : „Przegląd Muzykologiczny” nr 3, 2003, s. 17.

Innymi bardzo znanymi śpiewaczkami są Waleria Mierzejek (1874-1960) oraz Waleria Żarnochowa (1908-1988). Ta druga jako panna śpiewała pieśni księdzu Skierkowskiemu. Jej pieśni były bogato ornamentowane, ona sama mówiła, że „leśna melodia musi być wywijano, kręcona” czyli po prostu musiała mieść wiele…klulasików (ozdobników).

Żarnoch była także ludową poetką, w późniejszych latach prowadziła też zespół dziecięcy. Jej nagrania znajdują się w archiwach Polskiego Radia oraz Zbiorach Fonograficznych IS PAN. Można ich posłuchać m.in. tej na płycie:

Płyta z archiwalnymi nagraniami muzyki i śpiewów kurpiowskich, źródło: ISPAN.

Kurpie w XXI wieku

Niezwykle ciekawym artystycznie projektem jest duet gitarzysty i kompozytora Rafaela Rogińskiego oraz śpiewaczki Genowefy Lenarcik – córki śpiewaka Stanisława Brzozowego. Genowefa Lenarcik obecnie mieszka w Słotwinach na Lubelszczyźnie, gdzie pojechała za mężem, jednak nadal śpiewa po kurpiowsku. Po kurpiowsku jest też odważna – jej duet z Rogińskim to projekt bardzo współczesny, awangardowy. Posłuchajcie sami:

Inny, niezwykle ciekawy artystycznie projekt, inspirowany muzyką kurpiowską, między innymi tą zapisaną przez Skierkowskiego, jak i tą udokumentowaną w dawnych nagraniach archiwalnych, jest projekt etnomuzykolożki Weroniki Grozdew-Kołacińskiej zatytułowany „Etnofonie kurpiowskie. Tribute to Szymanowski and Skierkowski”.