Prymat wyznania rzymsko-katolickiego w Polsce uwidacznia się także w ludowej twórczości muzycznej (nabożeństwa majowe, czerwcowe, pieśni pogrzebowe, Herody etc.). Nad Wisłą żyją jednakże także wyznawcy innych religii, których tradycje muzyczne są niezwykle ciekawe. Na wschodzie kraju silne jest prawosławie, na Podlasiu swoje tradycje mają wyznawcy islamu – Tatarzy polscy, a na Mazurach i Śląsku Cieszyńskim protestanci, którzy dziś obchodzą swoje święto.
31 października przypada bowiem najważniejszy dla religii protestanckich dzień – Święto lub Pamiątka Reformacji. Z tej okazji przyjrzymy się śpiewom protestanckim na Mazurach i ewangelickim na Śląsku Cieszyńskim. Badaniem ich tradycji zajmuje się dr Arleta Wysocka-Nawrocka.
Święto lub Pamiątka Reformacji to dzień, w którym wspomina się ogłoszenie przez Marcina Lura 95 tez w Wittenberdze. Miało to miejsce 31 października 1517, a po raz pierwszy Pamiątkę Reformacji obchodzono już pod koniec XVII wieku. Święto to posiada charakter ponadwyznaniowy i obchodzone jest we wszystkich odłamach protestantyzmu.
Marcin Luter na obrazie Ferdinanda Pauwelsa z 1872 r. Zob. źródło fotografii.
Pieśń religijna a tradycja ludowa
Ludowa pieśń religijna to przede wszystkim repertuar o tematyce religijnej, który funkcjonuje „w danej wspólnocie wiernych, jednak ze względu na treść lub formę nie [jest] stosowany podczas mszy i nabożeństw” (Arleta Nawrocka-Wysocka, Śpiewy Protestanckie na Mazurach 2002: 10); są to zatem pieśni religijne wykonywane poza kościołem, a dodatkowo często bywają związane z ludowymi zwyczajami i obrzędami. Warto dodać, że tego typu pieśni religijne wykonywane przez mieszkańców Ustronia, Wisły czy Istebnej określane są przez nich jako „pieśniczki z kancenoła” – najczęściej bowiem pieśni te wykonuje się ze śpiewników, tzw. kancjonałów.
Choć warto pamiętać, że w kancjonałach znajdują się nie tylko wyłącznie pieśni religijne, lecz także na przykład pieśni dydaktyczne, np. o pijaństwie – „Człowiecze miły, miej w obrzydliwości”, a niektóre pieśni śpiewane były także podczas obrzędu weselnego, między innymi utwory „Ojcowski dom”, „Idźcie do ołtarza” oraz najbardziej popularna pieśń – „Kto się w opiekę”. No właśnie jaki bowiem mają związek pieśni religijne protestantów i ewangelików z tradycją ludową? Jak wylicza badaczka zajmująca się tym zagadnieniem, ze względu na sprawowane w obrzędowości funkcje, wyróżnić można:
– melodie śpiewane podczas Jutrzni na Gody
– melodie śpiewane podczas wielkanocnego wykupku
– melodie śpiewane podczas wesela
– melodie pogrzebowe (ibidem: 54)
Jutrznia na Gody
Jutrznia na Gody była najbardziej uroczystym, a jednocześnie niezwykle rozbudowanym obrzędem mazurskim. Wcześnie rano w pierwszy dzień Świąt Bożego Narodzenia śpiewano nie tylko pieśni, ale i wykonywano oracje oraz drobne scenki dramatyczne. Centralnym punktem obchodów Jutrzni na Gody był wykonywane kolejno przez cztery chóry (rozmieszczone dodatkowo w czterech różnych rogach kościoła) pieśni z kancjonała. Wśród wykonywanego wtedy repertuaru m.in. „Narodził się nam Zbawiciel”, „ Z samego nieba ide k’wam” czy „Radośnie śpiewajmy”.
Chwała buńdź Ojcowzi i Synowi i Duchowi świyntymu, wyk. Julia Gutowska ur. 1874. Nagranie ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN, Sygn. nagrania T1940/01b
Wykupek Wielkanocny
Pieśni religijne wykonywano także w trakcie tzw. wykupku – zwyczaju popularnego na Mazurach, przypominającego nieco chodzenie z dyngusem i kolędowanie wielkanocne, znane z innych regionów kraju.
Wykupek wielkanocny to mazurski zwyczaj obchodzenia domów z pieśnią i świątecznym pozdrowieniem w pierwszy dzień Wielkanocy – rodzaj wielkanocnego kolędowania. W zwyczaju tym brały udział głównie dzieci i młodzież, śpiewali oni pieśni i wygłszali oracje czyli tzw. wyproski lub wyrocki, a także składali życzenia, wzmaian za które gospodarze obdarowywali kolędników datkami – wykupem.
Specjalnie dla gospodarza i gospodyni śpiewano „Dobry ziecór, miła pani” czy „Dziękuje wam miła pani”. Pannom śpiewano „U jeziora, u białygo”. W pieśniach wykupnych najczęściej pojawia się refren „alleluja”.
Żniwa
Zwyczajem mazurskim jest przeplatanie melodii świeckich i religijnych podczas wydarzeń związanych ze zbieraniem plonów, żniwami. Mazurzy śpiewali już w niedzielę przed rozpoczęciem żniw, ale także, tak jak w innych regionach, już po samym ich zakończeniu żniw.
Prace przy żniwach; Źródło fotografii: NAC Online.
Na zakończenie Mazurzy śpiewali ogólnopolski popularny wątek „Plon niesiemy plon”, po czym intonowali pieśń kancjonałową „Bądź cześć chwałą Najwyzsemu” .
Pola już bziołe kłosy sie kłaniaju, wyk. Luiza Żabka ur. 29 III 1876. Nagranie ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN, Sygn. nagrania T0952/08.
Wesele
Podobnie, jak w społecznościach katolickich, tak i u protestantów podczas obrzędu weselnego pojawiają się pieśni religijne. Na każdą z części tutejszego wesela (rajby lub zmówiny, sprosiny, akt weselny, przenosiny) przypadały określone pieśni. Pieśni ewangelickie śpiewane podczas wesela określane były jako „ślubne”.
Pieśni pogrzebowe
Na Mazurach czuwano przy zmarłym w ostatnią noc przed pogrzebem, śpiewając przy nim pieśni z kancjonału, m.in. „ Dobrym już boj odprawił”, „Chrystus żywotem moim, śmierć mi jest korzyścią”.
Przyjdź o Jezu a przyj mnie, wyk. Wilhelm Rudnik ur. 1871. Nagranie ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN, Sygn. nagrania T1940/01b
Pieśni pogrzebowe z kancjonałów tradycyjnie wykonywane były przy zmarłym przez tzw. czytoka bądź śpiwoka. Czytok/Śpiewok w dzień pogrzebu (a nieraz także w dwa poprzedzające go dni) prowadził śpiewy pogrzebowe przy zmarłym.
Kancjonał, fot. A. Nawrocka-Wycocka, źródło fotografii: http://kancjonal.pl/
Kancjonał, fot. A. Nawrocka-Wycocka, źródło fotografii: http://kancjonal.pl/
Pieśni powszechne
Ważne miejsce w repertuarze śpiewów protestanckich na Mazurach zajmują pieśni śpiewane w domach podczas spotkań, tzw. „gromadek”. Posłuchajmy jednej z pieśni gromadkarskich:
Wzielki doktór jest nam bliski, wyk. Kolmicka Maria, ur. 1861. Nagranie ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN, Sygn. nagrania T1940/01b
Źródła/badania/konteksty
Poza wykonywaniem pieśni religijnych podczas niektórych zwyczajów i obrzędów ludowych, ich związek z tradycją obserwujemy także w procesie przekazu. Cześć repertuaru była bowiem przekazywana w formie zapisów pieśni w kancjonałach, ale wiele z nich przechowało się dzięki pamięci wykonawców – zostały one bowiem przyswojone drogą ustną. Sposób przekazu wpłynął na formę i powstawanie wielu wariantów tego samego utworu – podobnie jak to ma miejsce w tradycjach ludowych.
Niestety protestanci nie doczekali się tak szeroko zakrojonych akcji rejestrujących wykonywany przez nich repertuar religijny, jak to miało miejsce wśród społeczności wyznania rzymsko-katolickiego. Badacze związani z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim prowadzili już od lat 70-tych XX wieku nagrania folkloru religijnego, i zarejestrowany przez nich repertuar jest naprawdę ogromny. Nagrania folkloru religijnego protestantów, ewangelików są nieliczne. W latach 50-tych XX w. niewielki wycinek śpiewów religijnych protestantów z Mazur został zarejestrowany przez olsztyńską ekipę działającą w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego. Nagrano wówczas zbiór liczący ponad 250 wariantów melodycznych pieśni religijnych. W czasach współczesnych dr Arleta Nawrocka-Wysocka udokumentowała pieśni religijne ewangelików ze Śląska Cieszyńskiego. Badaczka wydała dwupłytowy album „Pieśniczki z kancenoła. Pieśni religijne ewangelików ze Śląska Cieszyńskiego”.
